Zaterdag 4 mei 2013

Vermeldenswaard is het onderstaande artikel dat gepubliceerd werd door de Bijzondere Collecties UvA over de ontdekking van een zeer speciale band uit hun collectie. Door een artikeltje in TROUW werd onze aandacht hierop gevestigd.


Bladen uit 9de-eeuws manuscript ontdekt bij Bijzondere Collecties UvA

11 april 2013

De band van een zestiende-eeuws boek in de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam blijkt te zijn gemaakt van twee bladen uit een negende-eeuws manuscript dat gebruikt is aan het hof van Karel de Kale, kleinzoon van Karel de Grote. De band wordt gepresenteerd in aanwezigheid van de beide ontdekkers op 11 april om 17.00 uur in het Museumcafé van de Bijzondere Collecties.

Karel de Kale

De opmerkelijke ontdekking werd gedaan door twee internationale experts tijdens een summerschool over boekgeschiedenis die jaarlijks wordt georganiseerd aan de UvA. Nicholas Pickwoad, een vooraanstaand kenner van boekbanden, kreeg het boek onder ogen tijdens een workshop. Hij vermoedde dat het hergebruikte perkament waarvan de band gemaakt is afkomstig moest zijn uit een zeer oud manuscript. Dat vermoeden werd bevestigd door de eveneens in Amsterdam aanwezige mediëviste Rosamond McKitterick, gespecialiseerd in manuscripten uit de Karolingische periode. Volgens haar was het manuscript gemaakt rond 860, mogelijk in Compiègne in Frankrijk.

De bladen maakten ooit deel uit van een lectionarium, een liturgisch manuscript, uit het persoonlijke bezit van keizer Karel de Kale (823–877). In het voetspoor van zijn grootvader Karel de Grote stimuleerde hij de vervaardiging van fraai geschreven, rijkverluchte manuscripten. Kenmerkend voor deze zogenaamde Karolingische handschriften zijn de vergulde beginletters op een paars geschilderde ondergrond, gedecoreerd met acanthusbladen. Er zijn er maar heel weinig van bewaard gebleven, en dat maakt de ontdekking van deze onbekende fragmenten bijzonder.

Johannes Calvijn

Na de Reformatie in de zestiende eeuw werden veel ‘paapse’ manuscripten versneden en hergebruikt. De nu ontdekte bladen werden toen benut voor het inbinden van een werk van uitgerekend Johannes Calvijn, de grondlegger van het calvinisme. Bovendien is het boek, verschenen in 1565 in Genève, in bezit geweest van Germain Colladon, de rechter die Calvijns tegenstander Michel Servet tot de brandstapel veroordeelde.

Na de ontdekking door Nicholas Pickwoad en Rosamond McKitterick is de boekband met röntgenfotografie en geavanceerde scantechnieken geanalyseerd door Hendrik Hameeuw van de KU Leuven, medewerkers van de opleiding Conservering en restauratie van de UvA en radiologen van het Academisch Medisch Centrum Amsterdam. ‘Het is prachtig om te zien dat er door het samenbrengen van internationale kennis nieuwe vondsten worden gedaan’, aldus hoofdconservator Garrelt Verhoeven. ‘De uitzonderlijk rijke bibliotheek van de UvA biedt nog voor jaren stof voor ontdekkingen’.



We gaan vandaag verder met de Lyonese Band. De boekblokken zijn genaaid met kettingsteken tussen de naaibanden of naaitouwen.

Nu moeten we beslissen wat we zullen doen:
1. schutbladen wel of niet aanbrengen.
2. touwen wel of niet terugvouwen op de rug en daar vastplakken.

Volgens bovenstaande studie van Pascaline Rollinde de Beaumont werden er vliegende schutbladen van papier of perkament aangebracht en kwamen dekbladen niet altijd voor.
De touwen werden nooit doorgeregen in de borden, maar teruggevouwen op de rug en daar vastgeplakt.

Peter Blok beschrijft in Vouwbeen, jrg. 9. nummer 4: Aantekeningen bij de Lyonese band, een methode om de touwen te verwerken in een dubbelgevouwen vliegend schutblad. We besluiten deze werkwijze toe te passen.

1.Op het dubbelgevouwen schutblad wordt de exacte plaats van de touwen aangegeven, waarbij goed opgelet moet worden dat het schutblad niet verschuift, want het wordt niet met een randje lijm vastgeplakt op het boekblok.
2. Op de plaats van de touwen worden sneetjes in de vouw van het dubbele schutblad gemaakt.
3. De touwen worden naar binnen gestoken en goed strak getrokken. (Peter Blok dunt de touwen eerst nog tot de helft uit voordat hij ze door de vouw van het schutblad steekt.)
Dat is echt friemelen, maar als je de uiteinden van de touwen even een beetje insmeert met lijm en laat drogen, gaat het een stuk gemakkelijker.
4. De touwen worden ingekort tot ongeveer 2 cm en uitgeplozen.
5. Met stijfsel worden de uitgeplozen touwen uitgewaaierd op dat deel van het schutblad geplakt dat op het boekblok ligt.
6. Het op het boekblok liggende deel wordt nu helemaal ingestijfseld.
7. Het niet ingesmeerde deel van het schutblad wordt nu op het ingesmeerde deel geplakt en tussen zinken plaatjes afgeperst.
plaats bepalen van de touwen
touwen door het sneetje in de vouw
van het dubbele schutbladvel steken
de door de sneetjes gestoken touwen
de uitgeplozen en ingekorte touwen

dubbelgeplakt schutblad met touwen ertussen
Na droging van de schutbladen kan het boekblok al of niet gesneden worden.

Daarna wordt het kapitaal bestoken.
Pascaline Rollinde de Beaumont heef tijdens het bestuderen van de diverse Lyonese Banden geconstateerd dat de kapitalen allemaal vrij grof bestoken waren in twee levendige kleuren rond losse kernen.
Dus gaan ook wij zo te werk. Als kern nemen we 'bâtonnets', ooit in Parijs gekocht bij Rouger & Plé. Maar ook opgerold sigarettenvloei of dik touw is als kern te gebruiken.
De losse kern wordt eerst verankerd door een lus te maken in het eerste katern met de donkerste kleur garen. Vervolgens wordt het garen om en om rond de kern gewikkeld en om de paar katernen wordt de draad door het midden van het katern onder de kettingsteek gestoken om zo het kapitaal aan de rug te bevestigen.

Een duidelijke beschrijving van deze vorm van kapitaalbesteken is te vinden op blz. 96 en 97 in het boek van Peter Goddijn: Westerse boekbindtechnieken van de Middeleeuwen tot heden.
kapitaal besteken
Pas in september gaan we verder met het maken van de band
voor deze Lyonese Binding.

Op de eerste zaterdag in juni gaan we naar de donateursdag van de Stichting Handboekbinden in Utrecht, toegankelijk zowel voor donateurs als belangstellenden.
(zie www.stichting-hanboekbinden.nl voor het programma).
De eerste zaterdagen van juli en augustus vallen uit voor de bbc-werkdagen wegens vakantie.